Wij mensen hebben één wapen, een wapen dat ons helpt betekenis te geven aan de wereld om ons heen: taal. Taal ordent, geeft richting, vermijdt dat we ons (zoals die verre voorouders in hun kalkgrotten) enkel via gebaren en symbolen kunnen uitdrukken. Tegelijkertijd manipuleert taal. Taal sluit in en uit.
Toen de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) betoogde hoe onze subjectieve perceptie het zicht op de werkelijkheid vertroebelt, onderkende hij één element: de taal. In de jaren zestig van de vorige eeuw groeide in de Wetenschappen de aandacht voor de manier waarop taaluitingen de wereld niet alleen beïnvloedden, maar ook daadwerkelijk vormden. Die zogeheten linguistic turn opende de deur voor (en door) denkers als de Fransman Jacques Derrida (1930-2004), die beweerde dat de gehele wereld in taal uiteenviel. Betekenis ontstaat wanneer taal in een specifieke communicatieve context wordt ingezet. Zie daar een beslissende kijk op de werkelijkheid: betekenis staat nooit vast, maar is afhankelijk van de geconstrueerde relatie tussen zender en ontvanger.
Ik richt me in dit schrijven expliciet op taal als een middel voor intermenselijke communicatie. Het begrip ‘communicatie’ is al bijna zo breed als het begrip taal zelf, maar wat bedoelen we eigenlijk met communicatie? Komen we dichterbij een kern als we teruggaan in de geschiedenis? Of wordt communicatie in een historisch dan wel mythologisch verband al net zo verwarrend als de taal die communicatie mogelijk maakt?
In dit essay, dat de vorm aanneemt van een lexicon/lemma (een beschouwing op één specifiek begrip), gebruik ik een klassieke Bijbelse mythe om die breed ingezette term onder een kritisch voetlicht te plaatsen. Waarom een mythe?
‘’Wat de mythe voorspiegelt is zo zeker als wat, niet omdat het waar zou zijn (want dat interesseert de mythe niet), maar omdat het tijdens het vertellen van de mythe in het leven wordt geroepen. De mythe creëert’’.[1]
De mythe van de toren van Babel (Genesis 11) creëert, zo zal ik betogen, een specifiek begrip van ‘communicatie’. (Universele en absolute) communicatie via de taal is een voorwaarde voor de Macht, een voorwaarde die – verpakt in een metafysisch spel tussen God en Mens- voorgoed werd geëlimineerd.
Babylonische spraakverwarring
In het Latijnse taalgebied kon communicare zowel delen als ontvangen betekenen.[2] Communicare, mede gevormd door het Latijnse communis (samen, gemeenschappelijk, gedeeld, publiek), is zo een werkwoord dat intrinsiek harmonie en eenheid veronderstelt.[3] Het is in die haast utopische vorm dat communicatie een dialectisch proces kan worden, waarbinnen zender en ontvanger direct tegenover elkaar staan. Begrip is de perfecte synthese, het volmaakte einddoel. Communicatie slaagt als de ontvanger de boodschap van de zender ontcijfert. Het mag geen verrassing heten dat het Engelse ‘to communicate’ in die context rechtstreeks van het Latijnse werkwoord is afgeleid. Communicatie is ‘het uitwisselen van informatie door te spreken, schrijven of een ander medium te gebruiken’.[4]
De opmars van het medium
Het is dat medium dat ons definitief gedwongen heeft iedere romantische notie van communicatie overboord te gooien. Radio, televisie en internet zijn stuk voor stuk in staat om de boodschap te beïnvloeden, vertekenen of zelfs te wórden. De Canadese theoreticus Marshall McLuhan (1911-1980) schreef geschiedenis met zijn oneliner ‘the medium is the message’, die vandaag de dag misschien nog wel meer hout snijdt dan vijftig jaar terug. In tijden van fake news is het begrijpen van boodschappen juist een gevaar geworden. We leven in een omgekeerde wereld, geschapen door de mens die de macht van het medium kent.
Het middel waarmee gecommuniceerd wordt is zo invloedrijker dan ooit, maar dat neemt niet weg dat de aloude manipulator van het communicatieve proces nog steeds de kroon spant. Onafhankelijk van de communicatiewijze bestaat er immers altijd een taalbarrière die informatie kan vertekenen of zelfs verloren kan doen gaan. Communicatie is bij uitstek divers en diffuus. In ieder land, in iedere minuscule regio verloopt het communicatieve proces anders. Cultuur, gewoonte en taal slaan overal de handen ineen, en sluiten zo de nieuwsgierige buitenstaander uit. Wie zich niet met dat lot verzoent, is altijd gedwongen een vertaalslag te maken.
Wat als?
Maar wat als we communicatie losmaken van de beperkingen van de taal? Als we even doen alsof er maar één taal is, die iedereen op gelijke wijze laat communiceren? Blijft communicatie dan nog steeds beperkt tot het proces van zenden en ontvangen, of ligt er meer in het verschiet?
Een toren die tot (in) de hemel reikt
Gelukkig is zo’n scenario al ruim en breed geschetst, en is het niet nodig een beroep te doen op onze verbeelding. De Bijbelse mythe van Babel begint met de vaststelling van een universeel gesproken taal.[5] Doordat alle mensen elkaar begrepen en dus samen konden werken, waren ze in staat om ver te vorderen met het bouwen van een enorme toren die (op symbolische wijze) tot aan de hemel kon reiken. Hun beweegreden was dat ze dan niet over de aarde verspreid hoefden te raken en zo op één plek konden blijven wonen.[6]
Ik plaats ‘op symbolische wijze’ welbewust tussen haakjes; wie tot in de hemel reikt zou in (metafysische) theorie tot aan Gods troon kunnen geraken. God zelf bevestigt dat: ‘’dit is één volk (=eenheid) en ze spreken allemaal dezelfde taal (=universele communicatie),…,en wat ze nu doen is nog maar het begin (hieruit spreekt een angst voor wat nog komen gaat). Alles wat ze verder nog van plan zijn, ligt nu binnen hun bereik’’. In deze laatste zin schijnt door dat de bouw van de toren een stap is richting potentiële Macht. Macht met een hoofdletter; het opperwezen maakt zich immers zorgen.
Het optreden van God dat volgt op zijn vaststelling in vers zes maakt het verband tussen communicatie en macht expliciet. Om de voltooiing van de toren te verhinderen brengt God een spraakverwarring teweeg.[7] Er is geen communicatie meer, en dus ook geen macht. Of beter: er is geen begrip meer. Communicatie bestaat nog, de taal bestaat, maar zonder universeel begrip wordt communicatie hol en leeg. De verstrooiing van de mens over de aardbol (vers acht en negen) is een tweede indicator van het machtsverlies. In pre-digitale tijden was die verstrooiing de nekslag voor het contact tussen mensen, en dus voor de communicatie. Het einde van de verticaliteit (de mens bouwt omhoog) betekent het begin van de horizontaliteit (de mens beweegt zich naar opzij).
Een mythische erfenis
Communicatie is macht. Wat dat betreft leven we nog steeds in de asresten van het oude Mesopotamië: de sleutel tot het aardse paradijs is ons ontnomen, en die klap zijn we nooit te boven gekomen. We spreken, maar we spreken een andere taal. We luisteren, maar we begrijpen elkaar niet. De erfenis van de Babylonische spraakverwarring dragen we allemaal met ons mee.
Voor een goede film over (mis)communicatie, zie de film met de veelbetekenende titel Babel (https://www.moviemeter.nl/film/36742)
[1] Walter Weyns, Het geval Canetti (Leuven: Acco, 2008), 165.
[2] http://latin-dictionary.net/search/latin/communicare. Geraadpleegd 13-1-2018.
[3] http://latin-dictionary.net/definition/11544/communis-communis-commune. Geraadpleegd 13-1-2018.
[4] https://en.oxforddictionaries.com/definition/communication. Geraadpleegd 13-1-2018.
[5] Bij het bespreken van deze Bijbelse mythe is de volgende vertaling gehanteerd: Nederlands Bijbelgenootschap. De Nieuwe Bijbelvertaling. Heerenveen: Uitgeverij NBG, 2004. Alle verder genoemde teksten in dit lexicon zijn aan deze vertaling ontleend. De Nieuwe Bijbelvertaling, Genesis 11:1.
[6] De Nieuwe Bijbelvertaling, Genesis 11:4.
[7] In vers acht wordt bevestigd dat de bouw van de toren werd gestaakt na het optreden van God. De Nieuwe Bijbelvertaling, Genesis 11:8.
Ik schreef dit essay onder professor Walter Weyns bij het vak Cultuurkritiek, UAntwerpen, januari 2018.