Een wereld van verschil. Wie the Last Temptation of Christ (1988) zag, weet dat Martin Scorsese één van de meest controversiële Jezusfilms ooit regisseerde. De Jezus die Willem Dafoe portretteert is een twijfelende man, wiens vleselijke verlangens duidelijk de overhand lijken te hebben boven zijn goddelijke aard. Nu, dertig jaar later, zegeviert de ironie. Scorsese, zelf katholiek, werd in 1988 nog verguisd door alles wat katholiek en/of conservatief was. Silence beleefde haar première in het Vaticaan. Niet zo gek ook; christelijker dan dit religieuze manifest gaat Scorsese z’n films niet meer maken. Gebaseerd op een klassieke Japanse roman van Shusaku Endo (1966) is Silence de katholieke bedevaart van deze uiterst bekwame Italiaans-Amerikaanse cineast.
Japan, 1640. Na een periode van relatieve voorzienigheid voor Japanse christenen (in de eeuw ervoor gekerstend door katholieke missionarissen) vierden nu angst en vervolging hoogtij. Onder de shoguns van de Tokugawa-clan (>1603) kreeg een concrete vreemdelingenpolitiek vorm. Buitenlandse invloeden werden gezien als een bedreiging. Silence is gesitueerd in die setting. De twee hoofdpersonen, Rodrigues (Andrew Garfield) en Garupe (Adam Driver), zijn Jezuïtische priesters die in geheimenis het land van de opgaande zon betreden. Ze zijn op zoek naar Ferreira (Liam Neeson), een Jezuïtische metgezel die naar verluid van zijn geloof gevallen is. Rodrigues en Garupe komen in aanraking met de onorthodoxe martelingen die de Japanse christenen moeten doorstaan, en gaan mede daardoor twijfelen aan hun eigen overtuigingen. Waar is hun God in deze beproevingen? Waarom zwijgt hij als zijn volgelingen aan vervolging worden blootgesteld?
Het zijn fundamentele theologische vragen die Scorsese hier aan de orde stelt. Sterker nog, je zou gerust kunnen beargumenteren dat het (onterechte) lijden hét centrale thema is binnen het christendom. De religieuze thematiek is in Silence een medaille met twee zijden. Voor wie religieus geïnteresseerd is, biedt de film een intrigerend inzicht in een centraal theologisch vraagstuk. Wie zich hiertoe niet aangetrokken voelt, zal snel(ler) vallen over de wijze waarop religieuze thematiek op de voorgrond wordt geplaatst. Neutraal is Scorsese immers niet. Zijn filmtitel is paradoxaal. Waar stilte (lees: het zwijgen van God) centraal staat, gooit Scorsese zijn eigen glazen in door in het laatste halfuur (vrij letterlijk) met antwoorden te komen.
Nog storender is de wijze waarop de Japanners in de film worden gerepresenteerd. Dieptepunt is de inquisiteur (an sich wel sterk gespeeld door Issey Ogata), die achterlijk en psychisch gemankeerd overkomt en zijn dialogen slist in gebrekkig Engels. Pijnlijk, want waren de vervolgingen er niet juist op gericht alle buitenlandse invloeden af te wenden? Het blijft niet bij die ene rol: de Japanners in de verschillende dorpjes doen aan als karikaturen, die allemaal even hysterisch om vergiffenis en zegen smeken als Garfield en Driver zich onder hen begeven. Het is het soort acteerwerk dat zich lastig serieus laat nemen, en een evenwichtig beeld onmogelijk maakt. En dat is jammer.
Andrew Garfield acteert daarentegen weer uitstekend, en belichaamt sterk de twijfel die zijn rol tekent. Duidelijk is daarnaast dat Garfield al zijn toewijding heeft gestopt in deze ene rol, vastbesloten over te brengen wat Scorsese van hem verwachtte. Driver (nu ook te zien in Jim Jarmusch’ film Paterson) krijgt minder screentime, maar overtuigt wel. De verschijning van Neeson (ook al te zien als Jezuïet in the Mission uit 1986) komt op het juiste moment, en leidt tot een beslissende ontmoeting met een ontgoochelde Garfield. Diezelfde Garfield is zojuist definitief Scorseses Christusfiguur geworden. Een déjà vu, want ook in Mel Gibsons Hacksaw Ridge (2016) was Garfield de belichaming van ultieme religiositeit. Veel subtieler dan Gibsons pacifistische boodschap op het slagveld is Scorseses bedevaart niet. Garfield nadert op een ezel van de residentie van de inquisiteur, haalt Getsemane aan en hoort een haan driemaal kraaien. Zelfs een Judas ontbreekt niet (de gluiperige Kichijiro). Het past allemaal in het verhaal dat Scorsese wil vertellen, maar dat verhaal is eenzijdig en mist geloofwaardigheid. Scorsese, zelf co-auteur van het scenario, gaf zelf toe dat Rodrigues the best and the brightest van het katholieke geloof representeert. Garfield is een standvastige man van de kerk, die niet buigt onder de vervolging die hem ten deel valt.
Toch blijft Silence meer dan tweeënhalf uur boeien. De cinematografie is schitterend, Garfields intellectuele kwelling intrigeert. De film is bij vlagen traag en loom, maar daardoor is er wel meer ruimte voor de uitwerking van psychologische elementen. De tekortkomingen van Scorseses reliproject laten zich dus voelen, maar het gaat me te ver te spreken van een slechte film. Silence biedt stof tot nadenken, en brengt een onderbelicht stukje niet-westerse geschiedenis onder het voetlicht. Dat die geschiedenis verteld wordt vanuit een duidelijk winnaarsperspectief, is een tragisch gegeven binnen talloze koloniale en imperiale vertellingen. Silence is daarin geen uitzondering, maar het zijn de onmiskenbare kwaliteiten van Scorsese als regisseur die de film zonder meer de moeite waard maken.
Beoordeling: [usr 3]
Filminformatie: Silence (2016)/159 min./Genre: Drama/Regie: Martin Scorsese/Cast: Andrew Garfield, Adam Driver, Liam Neeson e.a.
Silence draait vanaf afgelopen donderdag (9-2) in de bioscoop
