Toen ik op de premièredag Wonder Woman bezocht, had ik geen idee dat ik de film in een later stadium zou gebruiken voor een (semi-)academisch essay. Ik zag de nieuwste DC-vondst ‘uiteraard’ voor m’n eigen vermaak, in de hoop dat de studio haar falen bij Batman vs Superman en Suicide Squad enigszins zou compenseren. Des te verbaasder was ik toen ik tijdens de film ineens allerlei vernuftige verwijzingen voorbij zag komen; niet alleen naar mythologie (Wonder Woman is een mythologisch personage, logisch dus), maar ook naar religie/christendom, visies op ethiek en filosofie en naar verschillende wereldbeelden.
Het zette me aan het denken, want precies in deze periode moest ik voor de cursus Filosofie en Religiekritiek een essay/blog gaan schrijven over de rol van filosofie en/of religieuze perspectieven in het publieke domein. Aangezien populaire cultuur daar in mijn optiek zeker ook onder valt, heb ik de beslissing genomen een wat alternatieve kijk op Wonder Woman uit de doeken te doen. Ditmaal geen recensie dus, maar een essay waarin ik aan probeer te tonen dat de film bijna volledig gelezen kan worden als een religieuze allegorie:
The Greatest trick the devil ever pulled
Wonder Woman (2017) als een religieuze allegorie
Deze blog bevat grote spoilers met betrekking tot de inhoud van de film Wonder Woman.
Op 15 juni vond de Nederlandse première plaats van Wonder Woman. In principe volgt de film van superheldenstal DC alle genreconventies: een held (hier Diana, gespeeld door Gal Gadot) ontdekt haar stille roeping de wereld te beschermen tegen het kwaad. Het is volstrekt logisch dat je Wonder Woman puur bekijkt vanwege haar amusementswaarde. Des te meer geïntrigeerd was ik toen ik door de film heen allerlei diepere lagen dacht te ontwaren, lagen die me haast dwongen het verhaal op een andere manier te ‘lezen’.
In deze blog wil ik laten zien hoe je een ogenschijnlijk misschien clichématig uitgewerkte film als Wonder Woman kunt begrijpen als een religieuze allegorie, waarbinnen personages en gebeurtenissen op een specifieke manier diepgang en betekenis krijgen. In de eerste plaats zal ik daartoe uitleggen wat ik precies bedoel met het begrip ‘religieuze allegorie’. Die term zal vervolgens ten grondslag liggen aan een tweedelige analyse van de film, waarbij ik eerst inga op de namen en betekenissen van personages, en daarna voorbeelden geef van specifieke scènes die mijn these verder kunnen illustreren.
De Van Dale verstaat onder de term allegorie het volgende: een allegorie is een ‘samenhangende reeks beelden uit één gebied die dient om een samenhangende reeks gedachten op een ander gebied uit te drukken’.[1] Mijn veronderstelling bij Wonder Woman is dat samenhangende voorstellingen van personages en gebeurtenissen dienen om een samenhangende reeks gedachten op een ander gebied uit te drukken. Concreet gesteld: de personages en gebeurtenissen in Wonder Woman, geconstrueerd naar Griekse mythologie en conventies van het superheldengenre, laten zich interpreteren binnen het allegorische kader van de klassiek-christelijke strijd tussen goed (God, engelen) en kwaad (de duivel). Eenmaal gelezen in dat specifieke kader bevat het scenario meerdere bespiegelingen op de aard van deugden en de relaties tussen goden en mensen.
Wonder Woman is een andere naam voor Diana, een zogeheten prinses van de Amazonen.[2] Te midden van zwaarbewapende, goedgetrainde vrouwen woont zij op een geïsoleerd paradijselijk eiland. De motivatie voor dit feminiene militarisme is inherent aan de mythologische basis van het verhaal. Via flashbacks en een voice-over verneemt de kijker dat zich in het verleden een strijd heeft afgespeeld tussen Zeus (de Griekse oppergod) en Ares (de zoon van Zeus en de woeste oorlogsgod). Het is Zeus toen gelukt Ares te verdrijven, maar niet voorgoed; bij Diana en de andere Amazonen heerst de angst dat het kwaad (in de vorm van Ares) te allen tijde weer terug kan keren naar het paradijs. Net als Diana’s tot dan toe verborgen krachten zich manifesteren, presenteert zich een ware deus ex machina; de Britse spion Steve Trevor (Chris Pine) stort met zijn oorlogsvliegtuigje neer in de baai van het eiland. Dit is waar de mythische wereld en de echte wereld samenkomen.[3]
Diana gaat met Trevor mee naar de ‘echte wereld’, naar het Londen en Vlaanderen van 1918. Eenmaal daar helpt ze Trevor en de geallieerden in hun verzet tegen de Duitse generaal Ludendorff, die in deze fictieve verhandeling van de Eerste Wereldoorlog een ware samenzwering bekokstooft met het Ottomaanse Rijk. De grens tussen de fysische en de metafysische werkelijkheid is opgeheven; net als in de Homerische literatuur strijdt een manifestatie van het goddelijke mee in een menselijke strijd.[4] Waar de Griekse goden van de Ilias in Wolfgang Petersen’s Troy (2004) ontbraken, staan de interventie en partijkeuze van het goddelijke in mensenzaken hier juist centraal.
Waar gaat de mythologische subtekst over in een religieuze allegorie? De belangrijkste observatie in dit verband is dat Ares in deze film de duivel symboliseert. Als Diana samen met Trevor de mensenwereld betreedt, is ze in eerste instantie niet uit op het einde van de oorlog; ze is uit op het einde van de kwade macht die in haar kijk op de wereld het kwade voortbrengt. Als Diana blijft zoeken naar de presentie van Ares in de sterfelijke wereld, gaat Trevor kritische vragen stellen: hoe weet je dat Ares bestaat? Is het niet zo dat de mens zelf verantwoordelijk is voor zijn wandaden?
Wie doordenkt kan in deze twee personages twee wereldbeelden herkennen, die ik hier voor het gemak aanduid met ‘middeleeuws’ en ‘modern’. De Canadese filosoof Charles Taylor (1931-heden) stelde dat het zogeheten ‘porous self’ (de poreuze/doorzichtige mens) uit de middeleeuwen in de moderne tijd geleidelijk heeft plaatsgemaakt voor een ‘buffered self’.[5] De poreuze mens geloofde dat hij/zij beïnvloed kon worden door de (metafysische) wereld en alle kwade manifestaties (i.e. demonen, de duivel) die daar vanuit voort kwamen. De ‘beschermde’ mens gaat ervan uit dat deze (inmiddels ook vaak als niet-bestaand beschouwde) machten géén invloed (meer) hebben op het individu. Binnen deze redenatie is Diana een zogeheten ‘porous self’; actief zoekt ze naar de kwade presentie in de wereld, doordrongen van het geloof dat de dood van die presentie automatisch het einde van al het kwaad betekent. Trevor op zijn beurt gelooft niet in (of twijfelt aan) het bestaan van het kwade (hier kom ik op mijn interpretatie van Ares als de duivel), en kan daarmee, geheel naar de filosofie van Sartre, gezien worden als een existentialist avant la lettre; de mens brengt zelf het kwade voort en is zelf verantwoordelijk.
‘The greatest trick the devil ever pulled was convincing the world he didn’t exist’
– The Usual Suspects (1995)
Het interessante aan Wonder Woman is dat dit moderne gedachtegoed in Wonder Woman de toon zet voor een middeleeuwse wending. Ares (een rol van David Thewlis) bestaat wél. De Duitsers, de Ottomanen; Ares fluisterde hen kwade dingen in, maar de daden begingen zij zelf. Denk ter duiding bijvoorbeeld aan het verhaal van Faust: het is de mens die een pact met de duivel sluit, de keuze ligt bij hem. De duivel biedt aan, de mens consumeert.
In de laatste akte ontvouwt zich een metafysische strijd op het fysische toneel, waarbinnen expliciete verwijzingen naar het verhaal van de tuin (Genesis 2-3) Ares definitief vereenzelvigen met de duivel.[6] Tijdens een dialoog tussen de twee strijders probeert Ares Diana te verleiden zoals de slang in het Genesisverhaal Eva verleidt. In Genesis 3:5 zegt de slang tegen Eva dat zij en haar man, wanneer zij zullen eten van de verboden vrucht, kennis zullen vergaren van goed en kwaad (en zo als God zullen worden).[7] Hier zegt Ares iets soortgelijks: hij tracht Diana zo ver te krijgen dat ze neerkijkt op de sterfelijke mens, en zichzelf als een god boven de wereld verheft. Even verandert de achtergrond van het beeld ook naar een tuin/paradijselijke setting; de analogie is compleet. Enkel de climax weerspiegelt een subtiele differentiatie. Diana gaat niet in op de verleiding. Ze ‘verlaagt’ zich als het ware tot de menselijke sterfelijkheid, met ambigue consequenties: Ares wordt verslagen, maar Trevor sterft. Diana komt tot de conclusie dat de dood van het fysieke kwaad geenszins de destructieve kant van de mens opheft. Om haar heen continueert het strijdgewoel.[8]
Als Ares de duivel representeert, is Diana toch zeker een engel; een bemiddelaar tussen de godenwereld en de mensenwereld, een beschermer en een verpersoonlijking van liefde en onschuld.[9] Een gechargeerd mythologisch plot over het redden van de wereld wordt iets groters. Een religieuze allegorie, een reflectie op de aan-en afwezigheid van het kwade, een subtiele omkering van genreverhoudingen, een samenkomst waar divergerende wereldbeelden elkaar kruisen. Hoe je Wonder Woman ook bekijkt, de film is meer dan de zoveelste blockbuster.
Noten
[1] ”Betekenis allegorie”, last modified June 28th, 2017, http://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/betekenis/nederlands/allegorie.
[2] De Amazonen staan in de Griekse mythologie bekend als sterke vrouwelijke strijders/boogschutters.
[3] Een subtiele toespeling hierop omvat de verschillende benaderingen van tijd; Trevor moet Diana uitleggen wat tijd is, omdat Diana dat fenomeen niet kent. Je zou kunnen zeggen dat Trevor leeft in het saeculum (de seculiere, ‘gewone’ tijd), terwijl Diana in een mythische wereld leeft waar tijd geen directe betekenis heeft.
[4] Door de film heen zijn er diverse aanwijzingen die hinten op Diana’s speciale afkomst, herleidbaar tot de god Zeus in hoogsteigen ‘persoon’.
[5] Charles Taylor, A Secular Age (Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2007), 27, 37-42. Later in zijn boek laat Taylor deze distinctie echter meerdere malen terugkomen.
[6] Voor het tuinverhaal, zie: Stichting Herziene Statenvertaling. Herziene Statenvertaling. Heerenveen: Uitgeverij Jongbloed, 2010. Genesis 2:1-25, 3: 1-24.
[7] Stichting Herziene Statenvertaling. Herziene Statenvertaling. Heerenveen: Uitgeverij Jongbloed, 2010. Genesis 3:5.
[8] Twee aanwijzingen maken Steve Trevor een mogelijke Christusfiguur: hij sterft een zelfverkozen offerdood, en overschrijdt als eerste de grens/de barrière tussen de mensenwereld en de mythologische wereld van de Amazonen. Overtuigt ben ik echter niet, omdat verdere aanwijzingen ontbreken, Trevor een spion is, en hij een omgekeerd existentieel stramien zou volgen (van mens naar God, in plaats van God naar mens).
[9] In het slotgevecht spreekt Diana Ares daarnaast aan met de titel broer; lees je in deze context Jesaja 14:12-15, dan kun je Diana als zus beschouwen van Satan (in Jesaja een gevallen engel). Plausibeler is hier wel dat de scripttekst gewoonweg wijst op de mythologische relatie tussen de twee; Diana en Ares zijn dan zoon respectievelijk dochter van Zeus. Stichting Herziene Statenvertaling. Herziene Statenvertaling. Heerenveen: Uitgeverij Jongbloed, 2010. Jesaja 14:12-15.
Afbeeldingen: https://www.filmdepot.nl/
Literatuur
Stichting Herziene Statenvertaling. Herziene Statenvertaling. Heerenveen: Uitgeverij Jongbloed, 2010.
Taylor, Charles. A Secular Age. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2007.
[Details voor de docent]:
Naam: Tim Bouwhuis (5537908)
UU/Filosofie en Religiekritiek/28-6-2017
Docent: Dr. Lucien van Liere
Woordenaantal hoofdtekst: 1199 (exclusief noten en tekst vóór blogtitel(s))
Wonder Woman draait sinds 15-6 in de Nederlandse bioscopen