Ik recenseer films. Ik bezoek ze, pen steekwoorden neer in het donker en verwerk later mijn impressies tot een lopend stuk. Het plezier van dat werk ligt in de mogelijkheid mezelf telkens weer uit te dagen; recenseren is beargumenteren, en íets van een visuele ervaring toevertrouwen aan de beperkingen van de taal. Een goede film biedt de mogelijkheid anderen te enthousiasmeren, hen gevoelig te maken voor thematiek, cinematografie en symboliek. Een matige of slechte film biedt oefening in een eerlijk en gewogen oordeel. Precies in dat kader is er één dominante tendens die regelmatig voor wrange gevoelens zorgt: het normatieve gebruik van het sterrensysteem, dat de waarde van een film reduceert tot een handvol schandelijk invloedrijke symbooltjes.
Film is een medium dat ons meer leert over onszelf en de wereld om ons heen, of beter: de wereld in ons. Tegelijk is film een industrie, en heeft het weinig zin te ontkennen dat bioscopen van hun bezoekers afhankelijk zijn. Dat distributeurs geen bestaansrecht hebben als de door hen geselecteerde films geen publiek trekken. Het initiatief ligt in dat verband primair bij filmjournalisten en lezers. Filmjournalisten zouden hun stem moeten laten horen vóór inhoud en tegen kortzichtigheid. Op de redactie van kranten, in de media, op het web. Lezers zijn gewend geraakt aan vluchtig consumentenadvies, maar slikken ook wat je ze voorschotelt. Een krantenpagina met acht korte recensies biedt gewenning. Zeker als de diepgravende recensies of achtergrondartikelen steeds meer naar de achtergrond worden verdrongen.
Zelf schrijf ik zulke stukken graag – een échte recensie is voor mij geen oneliner of een alinea, maar een betoog, een uiteenzetting. Een goed achtergrondartikel verdringt het gelijk van de luidste spreker, de stem van de oppervlakte. Hoezeer ik echter blijf genieten van zulk schrijven (én lezen), zonder publiek wordt het gedane werk vruchteloos. En dat besef heerst niet alleen bij de recensent. Distributeurs hebben vandaag de dag niet alleen de filmkijker, maar ook de thuiskijker te overtuigen. Netflix en andere streamingdiensten maken het mogelijk vanuit de luie zetel te genieten van een immer dynamisch aanbod. Waarom de auto pakken naar de zoveelste remake als de film in kwestie over vier maanden ook wel zijn weg naar de beeldbuis vindt?
Ik ben me er wel van bewust: misschien schrijf ik meer voor de consument dan voor de lezer. De persvoorstellingen die ik bezoek worden georganiseerd door distributeurs, die op de releasedatum kennis nemen van de geschreven recensies. Een ‘goede’ recensie (4 sterren of hoger) is bij uitstek geschikt voor een post op social media, omdat de distributeur weet wat de consument indirect in zijn greep houdt: het groene licht van het sterrensysteem. Veel lezers van De Volkskrant en Trouw zullen een film pas bezoeken als de heilige grens van de vier bollen bereikt of overschreden wordt.
Ook op kleinere schaal zet die tendens zich door. Als ik een langere recensie post, zal niet iedere bezoeker die volledig lezen. Aan een beperkte aandachtsspanne hoeft dat niet te liggen; de bezoeker in kwestie kan er ook puur op uit zijn ‘even’ de hoeveelheid sterren te bekijken, hooguit in combinatie met de eerste en/of laatste alinea. De ironie van die situatie is hopelijk duidelijk: als recensent faciliteer ik die mogelijkheid.
Dit doe ik niet alleen omdat het van me verwacht wordt, maar ook omdat sterren wel degelijk een effectieve eerste graadmeter kunnen zijn. Als ik aan het eind van het jaar mijn persoonlijke balans opmaak, helpt het enorm dat ik een eerste aanknopingspunt heb voor de films die het verdienen herinnerd te worden. Die vier of zelfs vijf sterren zijn op zichzelf al een positieve herinnering, een oppervlakkig maar waardevol teken van algemene waardering. Ze scheppen orde in de initiële chaos van mijn vaker wel dan niet genuanceerde recensies. Een verder onderscheid ontvouwt zich dan op basis van alle ideeën, zinnen en gevoelens die aan dat eerste teken verbonden zijn. Dat is natuurlijk wat uiteindelijk telt – de diepgaande opinie die haar weg naar buiten vindt via de taal. Een vier sterrenfilm uit februari kan in juni zomaar eens vergeten zijn, terwijl een film die bij haar eerste kijkbeurt gevoelsmatig tegenviel toch langzaam onder de huid kruip, smekend om een snelle herziening. Een film die tijd nodig heeft om te rijpen legt zich nooit neer bij de rigiditeit van het sterrensysteem.
Om persoonlijke redenen zal ik dus niet snel een geheelonthouder worden, en de sterren maar verbannen naar een verwerpelijk verleden. Toch kies ik er tegenwoordig soms bewust voor de hoeveelheid sterren bij een recensie weg te laten. De reden daarvoor is eenvoudig: de tekst, de argumentatie wint het altijd van de vluchtige beoordeling. Ik wil niet dat een bezoeker naar de bioscoop gaat omdat ik vier sterren geef; ik wil dat de bezoeker gaat omdat hij geïntrigeerd is door een beeld, een recensie, een idee. Van die graadmeters hoeft geen enkele film uitgesloten te zijn. Natuurlijk gaan de meeste mensen puur ter vermaak naar een nieuwe blockbuster, maar een film als Wonder Woman verraste juist door een stroom van verwijzingen naar de mythologie, filosofie en theologie.[1]
Zo lang ik zelf met sterren strooi, kan ik niet verwachten of eisen dat een lezer zich alleen op de tekst concentreert. Wél kan ik iedereen op het hart drukken dat toch te doen. Vind de recensies, podcasts, artikelen die je inhoudelijk intrigeren. Lees ze ook eens na het kijken, als een extra commentaar dat kan aansporen tot verdere reflectie. Een goede recensie is veel meer dan een simpel consumentenadvies. Een goede recensie nodigt je uit een film niet te bekijken, maar tot je te nemen. Thema’s te doorgronden en motieven te herkennen. In het land der meningen is de doordachte visie koning.
Nico van den Berg ageerde in een opiniestuk voor HP: de Tijd tegen het sterrensysteem: klik
De Amsterdamse krant het Parool neemt duidelijk stelling in door recentelijk (28-12-’17) te besluiten tot het schrappen van de sterren bij recensies: klik
[1] https://timbouwhuis.nl/blog-filosofie-en-religiekritiek-wonder-woman-2017-als-religieuze-allegorie/
Dit essay maakt deel uit van een reeks stukken voor een cursus cultuurkritiek.