De cirkel is rond voor steracteur Joaquin Phoenix. De rebelse, labiele (aspirant-)keizer Commodus uit Gladiator is nu Napoleon Bonaparte, de veelvuldig gemythologiseerde keizer die het Franse machtsvacuüm na de Revolutie en de Terreur vulde.

De schier onverwoestbare, maar wisselvallige Ridley Scott revancheert zich met het groots opgezette Napoleon voor House of Gucci, het mislukte historische epos The Last Duel en nog een aantal middelmatige films die daaraan vooraf gingen. Deze ongemakkelijke karakterstudie over de grootheidswaanzin van de beruchte veroveraar overtuigt in zijn betrekkelijke eenvoud: als je alle veldslagen en andere wapenfeiten wegstreept, blijft een pathetische man over die ten koste van alles in zijn eigen voorstelling van zaken bleef geloven.

Om dat beeld stellig te kunnen schetsen moest Scott harde keuzes maken. De overweldigende sets en vele extra’s doen anders vermoeden, maar de echte oorlog wordt in dit historische drama veelal achter gesloten deuren gevochten. Op een klinische, mensonterende manier keert de keizer zich tegen zijn geliefde Josephine (een rol die geknipt is voor Vanessa Kirby) als blijkt dat zij hem geen erfgenaam kan bezorgen. Om weer te geven hoe Napoleon daarbij in zijn eigen wereld leeft, knipoogt Scott tijdens een ‘eettafelscène’ zelfs even naar filmklassieker Citizen Kane.

Filmmakers en scenaristen die aan de slag gaan met onaangename hoofdpersonages, trappen vaak in de valkuil dat ze hun eigen morele oordeel breed uitsmeren. Er valt in zulke gevallen weinig meer te halen voor (een deel van de) kijkers, die in de dialogen en interacties vooral de aangezette ideeën en intenties van de makers kunnen herkennen. In Napoleon maakt een naschrift voor de eindcredits overduidelijk hoe Scott over de nalatenschap van de keizer denkt, maar toch is de film geen open boek.

Dat laatste heeft alles te maken met de starre, en tegelijk ongrijpbare vertolking van Phoenix, die talloze tegenstrijdigheden in Napoleons persoonlijkheid weet te verenigen. De Joker-acteur speelt de keizer tegelijk als een pathetische, labiele zenuwlijder en als een onverzettelijke, genadeloze strateeg en veldheer. Die dynamiek is boeiend, en kan maskeren dat het scenario verder grotendeels binnen de lijntjes kleurt; alle historische ‘mijlpalen’ en bepalende slagen uit Napoleons leven en militaire carrière worden keurig afgewerkt, van de guillotines in Parijs tot de late periodes van ballingschap (Elba, Sint Helena).

Er zitten zeker een aantal scènes in de film die niet goed uit de verf komen. Als de veldheer in 1799 een coup pleegt en de regering aan de kant zet, gebeurt dat op een zodanig kluchtige wijze dat het belang van het moment niet direct doordringt. Ook de interacties tussen Phoenix en Kirby neigen soms iets te veel naar (bedoelde of onbedoelde) zwarte humor, zonder dat er daarbij uiteindelijk écht iets te lachen valt.

Als het erop aankomt, was en is het slagen van Napoleon onlosmakelijk verbonden met het vinden van de ideale acteur. Het had bedenkelijk kunnen aflopen als Scott een mindere acteur had moeten instrueren de machtsbeluste zielenpoot uit te hangen. Phoenix’ poging om de psychologie van de keizer te doorgronden leidt tot een spreekwoordelijk steekspel met de eveneens excellente Kirby, en mondt vervolgens uit in een memorabele, typerende eindscène. Het is op dat moment helemaal niet meer aan Scott om zijn hoofdrolspeler verder te ontmantelen. Dat doet de glansloze Phoenix zelf al.