Op het afgelopen IFFR was ik aanwezig bij de masterclass van de Mexicaanse filmmaker Carlos Reygadas, wiens Nuestro Tiempo (2018) in de festivalzalen draaide. Het werd een inspirerende middag, met name door de gepassioneerde manier waarop Reygadas zijn visie op cinema deelde en toelichtte. Ik schreef er een stuk over voor filmmagie, waarin ik mijn kijkervaring van Nuestro Tiempo en inzichten vanuit de masterclass samenbreng:

Edit januari 2023: de (oude) website van filmmagie is sinds najaar 2020 niet meer toegankelijk, zie onder voor de gekopieerde tekst uit eigen archief

Deze film is in Nederland aangekocht door Contact Film, de releasedatum is nog niet bekend.

Binnenkort mijn terugblik op het festival!

De Mexicaanse cineast Carlos Reygadas is een graag geziene gast op het International Filmfestival Rotterdam (IFFR). Sinds de wereldpremière van Japón (2002) heeft iedere nieuwe langspeler deel uitgemaakt van de programmering. Anno 2019 combineert de filmmaker de festivalpresentatie van Nuestro Tiempo met een masterclass. Hoe verhoudt Reygadas’ laatste werk zich tot zijn persoonlijke visie op cinema?

Nuestro Tiempo, onze tijd. De titel had zich niet ingrijpender kunnen vervlechten met de blik van de maker: de 173 minuten film zijn de spiegel waardoor Juan (Reygadas) en zijn vrouw (Natalia López) zichzelf zien. De katalyserende gebeurtenis is Esters overspel met Phil (Phil Burgers). Alle gewicht van dat eerste moment vertaalt zich in de loodzware nasleep. Hoe om te gaan met tastbaar ongemak, de continue contradicties van ons twistzieke gevoel? Bij monde van Reygadas’ eigen dochter ontdekt Juan uiteindelijk dat zijn huwelijk niet het grootste probleem is, maar de absentie van Esters geliefde. We verkiezen niet naar wie we verlangen. ‘’Waarom is ze niet gewoon bij mij?’’, vraagt hij vergeefs. Is er een antwoord mogelijk dat niet tekort schiet?

Het model als persoonlijkheid

Reygadas’ meesterschap over tijd en ruimte weerhouden hem er niet van de onzekerheid van tragiek te omarmen. Precies daardoor zijn de verfijnde filmkaders van Nuestro Tiempo geen bedreiging voor het oprechte, het losse en het spontane. Het drama voltrekt zich in ruimtes die muren doen wegvallen. Tijdens de masterclass deelt Reygadas zijn kijk op de methodiek van het rollenspel. Hij verwijst naar het werk van Robert Bresson, die het woord acteur schuwde en in plaats daarvan zocht naar ‘modellen’. ‘’Veel mensen vinden het potsierlijk als ze ridders in Lancelot du Lac (1974) domweg om zien vallen; ik vind het briljant’’, glimlacht hij. In zijn eigen films nemen de castleden ook menigmaal een modelhouding aan, wat ter plaatse geïllustreerd wordt met een compilatie van unieke profielshots. Er is één belangrijk verschil: Reygadas wil niet dat de mensen in zijn films hun persoonlijkheid achterlaten. De puurheid van momentopnames laten ruimte voor het onverwachte. Er is niets mis met een figurant die plots in de camera kijkt, integendeel. Een film die zichzelf niet in de houdgreep houdt, wordt enkel authentieker van een knipoog door de vierde muur.

Intuïtie en presentie

Dat laatste betekent nog niet dat improvisatie en experiment het werk van Reygadas domineren. Een scenario vereist denkwerk, de film zelf vraagt om previsualisatie. De kernvoorwaarde is echter dat die processen gestuurd worden door intuïtie. ‘’Je moet de waarom-vraag te allen tijde vermijden’’, stelt Reygadas. ‘’Hoe meer je vanuit je intuïtie voorbereid, hoe meer je in staat zult zijn tot improvisatie en het laten vieren van de controle’’. Het intellect uitschakelen: het is één van de grootste uitdagingen die een filmmaker zichzelf kan stellen. De waan van de dag dicteert immers dat je film kunt instrueren, en met die instructie komt het volmaakte begrijpen. Plotconstructies zijn toolkits. Reygadas verkiest een tegengestelde benadering: zijn verhalen volgen de stroom van de tijd zelf. De film verzegelt haar eigen dramatische opbouw; manipulatie door constructie blijft tot een minimum beperkt. In zo’n omgeving gedijt authenticiteit.   

Het sleutelwoord van de masterclass is dan ook presentie. Film, benadrukt Reygadas, is de mogelijkheid van volledige onderdompeling in een wereld die niet de jouwe is.   Representatie wordt presentatie: een bedwelmend hier en nu. Denk aan de openingsscène van Post Tenebras Lux en laat je dan verbluffen door de ouverture van Nuestro Tiempo. De dynamische camera is als een trechter die de wereld kan openen of opzuigen, afhankelijk van je perspectief. Beweging creëert de atmosfeer waarin immersie en omvangrijkheid elkaars gelijken kunnen zijn.

De vogel en het kader

Reygadas’ waarachtige woorden over immersie en intuïtie resoneren in de meest innemende opnames uit Nuestro Tiempo. Een koninklijke concertzaal is het decor voor een prachtige orkestrale performance. We focussen ons op de leidende artieste en op Ester, de belangrijkste toeschouwster onder een cerebraal koepeldak. ‘’Ik zweef nog steeds’’, mijmert ze. Waar veel filmmakers deze scène verder hadden uitgespeeld als een ritmische dialoog tussen zaal en podium, monteert Reygadas naar verlaten omloopgangen, de uitgestorven buitengalerij. We kijken neer op een zebrapad bij een straathoek, waar nietsvermoedende burgers hun alledaagse weg gaan, geordend verdwaald in de massa van de metropool. Het gegeven van het anonieme stedelijke en de associatieve gedachten van Ester verbinden de scène in de concertzaal met een ander moment van schoonheid. Terwijl we op grote hoogte boven Mexico-Stad zweven, contempleert Ester in voice-over op de complexiteit van haar keuzes en gevoelens. De geluidsband vereenzelvigt zich met de subjectieve camera als we geleidelijk dalen en het landingsgestel van het vliegtuig uitklapt. ‘’Ik zweef nog steeds’’, ademt het beeld, ‘’ik zweef nog steeds’’.

‘’Laat de camera draaien tot het frame de vogel vangt’’, zegt Reygadas tijdens de masterclass. De man die zonder penseel werkt, kan de waarheid niet creëren; ze moet terloops aan hem verschijnen. Misschien blijft de camera daarom ook in Nuestro Tiempo getuige van een zonsondergang, juist als alle mensen het kader al verlaten hebben. Dat stille licht is cinema als existentie; het is de mooiste metgezel van de tijd.

De gebruikte quotaties in dit artikel zijn vrije parafrases van Reygadas’ uitspraken tijdens de IFFR masterclass (25-1-2019).

Tim Bouwhuis