‘Ik ga niet in discussie met iemand die beweert dat de Holocaust niet heeft plaatsgevonden’, zegt Deborah Lipstadt (Rachel Weisz) stellig vanachter haar leskatheder. Achterin de zaal staat een man op. De camera draait, wat volgen zal is strak geregisseerd. ‘Ik ben David Irving, en ik heb hier duizend dollar voor degene die bewijs levert voor de Holocaust’, klinkt het. De rest is- letterlijk -geschiedenis.
In 1993 publiceerde de Londense uitgever Penguin Books Denying the Holocaust. Lipstadt was daarmee de eerste historica die uitgebreide research had gedaan naar ontkenners van de Holocaust. Onder hen dus David Irving, die in 1994 en public op Lipstadts aantijgingen reageerde. Denial opent met die scène, om daarna verslag te doen van de rechtszaak die Irving tegen Lipstadt aanspande. Het zal even slikken zijn voor degenen die niet bekend zijn met deze historische gebeurtenissen: is het dan geen algemeen gegeven dat de Holocaust plaatsvond en miljoenen Joden het leven kostte?
Dat is zeker het geval, maar als Denial één ding duidelijk maakt, is het wel dat het soms eenvoudiger is te roepen dat iets niet waar is dan het tegendeel te bewijzen. Het Engelse rechtssysteem is zo opgebouwd dat de bewijslast te allen tijde ligt bij degene die aangeklaagd wordt. Anno 1993 had Lipstadt Irving in haar boek beschuldigd van laster, en om te bewijzen dat die laster terecht was moest ze indirect ook bewijzen dat de Holocaust had plaatsgevonden. In de film zorgt het voor heftige situaties, opgeroepen door een bij uitstek postmodernistische vraag: als we alles in twijfel kunnen (of zelfs moeten) trekken, waarom dan ook niet de Holocaust?
Lipstadt voelt zich genoodzaakt de rechtszaak aan te nemen, naar eigen zeggen om ‘de stem van het lijden niet te vergeten’. Op de achtergrond speelt een groot pijnpunt een grote rol: juist door te reageren op de uitlatingen van iemand als Irving geef je een podium aan mensen die dat niet verdienen. Regisseur Mick Jackson (The Bodyguard, Temple Grandin) onderzoekt met zijn film duidelijk de grenzen van de vrijheid van meningsuiting. Hoe ver kun je gaan in het misbruiken van deze democratische waarde? En glijden we niet alleen maar verder af als we misbruikers een stem geven? Niet geheel toevallig schoot de recente diplomatieke crisis met betrekking tot het Turkse referendum een aantal keer door m’n hoofd.
Deels ter voorbereiding op de rechtszaak tegen Irving bezoekt Lipstadt in het gezelschap van haar advocatenteam Auschwitz. Het is één van de meest indrukwekkende scènes van de film: ook op het witte doek spreekt de locatie al voor zichzelf al. Stilte dwingt stilte af. Ja, daar is even dat besef dat woorden de ernst van de situatie nooit echt zullen kunnen vatten.
Indringend is in dat verband dan ook de kleine confrontatie die buiten een van de voormalige gaskamers plaatsvindt. Lipstadt valt over de nuchtere en objectieve hoofdadvocaat Richard Rampton (Tom Wilkinson), die zijn bezoek aan Auschwitz primair gebruikt om te kijken hoe hij de argumentatie van de ontkenners kan weerleggen. Lipstadts kijk op de Holocaust is gespeend van objectiviteit: haar geloof in de Holocaust is deel van haar Joodse wezen, haar emoties zijn leidend in haar verzet tegen ontkenners als Irving. In dit geval is dat eens geen zwaktebod. Lipstads positie is begrijpelijk en verdient alle respect. Jackson laat hiermee echter wel duidelijk zien dat Lipstadst niet de persoon was om het woord te voeren in de rechtbank. Haar emotionele pleidooi voor het oproepen van getuigen had er immers alleen maar toe geleid dat Irving hen op een schrijnende wijze vernederd zou hebben. Schrijnend genoeg kon deze primair moreel-ethische discussie alleen op basis van feitelijke argumentatie gewonnen worden.
Denial is een heftige, soms verbijsterende film. Dat ligt met name aan het bronmateriaal; deze rechtszaak is op zichzelf al erg geladen, en het is ronduit confronterend te zien welke taal Irving en andere Hitler-en nazisympathisanten uitsloegen (en helaas nog steeds uitslaan). Hebben we het puur over het script en de waarde van Denial als dramafilm, dan zitten me toch een aantal dingen dwars. In de eerste plaats kennen enkele scènes misplaatste pogingen tot humor. Met name van de kant van Andrew Scott (Moriarty in de BBC-serie Sherlock) komen een aantal droge opmerkingen die in een andere setting leuk waren geweest, maar nu wrang aanvoelen. In de tweede plaats had ik moeite met de manier waarop de rechtszaak in essentie wordt gepresenteerd. De nadruk op winst en/of verlies is te groot voor een rechtszaak die eigenlijk nooit had mogen plaatsvinden. De spanning zit hem er wat mij betreft niet zozeer in of Lipstadt nu wel of niet gelijk krijgt, maar of stemmen zoals die van Irving ooit zullen doven. Nu voelt de film soms wat ongenuanceerd in een wel heel rigide benadering van zeer complexe thematiek.
Die twee minpunten zorgden ervoor dat ik op een heel dubbele manier moeite had met deze film. Een deel van mezelf worstelde met het onderwerp van de film, maar die worsteling viel positief uit in het licht van de non-fictieve achtergrond en de oprechte acteerprestaties. Het andere deel worstelde met de richtingen die het scenario hier en daar insloeg. Dié worsteling werd nog eens verder versterkt door de matige montage. Er waren meerdere momenten in de film waarop abrupte overgangen de nekslag waren voor de emotionele impact van de scène(s) in kwestie.
De actuele vragen die Denial stelt mogen een bron zijn van reflectie, terwijl volstrekt duidelijk is dat dit Britse drama in historisch perspectief erg relevant is. Het is erg jammer dat de uitwerking van Lipstads verhaal te wensen overlaat. Gelukkig spelen met name Rachel Weisz (Enemy at the Gates, The Fountain, The Light Between Oceans) en Timothy Spall (Irving, onder andere bekend van de Harry Potter-serie) uitstekend, waardoor de film toch van begin tot eind blijft boeien. Een aanrader.
Beoordeling: [usr 3.5]
Filminformatie: Denial (2016)/110 min./Genre: Drama, bio, historisch/Regie: Mick Jackson/Cast: Rachel Weisz, Timothy Spall, Tom Wilkinson e.a.
Denial draait vanaf aanstaande donderdag (6-4) in de Nederlandse bioscopen
Deze gaat op mijn lijstje, klinkt interessant!