De realiteit kan mensen voor de gek houden. L’Arrivée d’un train en gare de la Ciotat (1896), één van de eerste (kort)films ooit gemaakt, toont niets meer dan de aankomst van een stoomtrein op het lokale station. Toch brak er paniek uit in de Parijse zaal waar de vertoningen plaatsvonden. Bezoekers waren nog niet gewend aan misschien wel de belangrijkste eigenschap van film: de mogelijkheid om beweging te projecteren binnen een tweedimensionaal kader. De trein kon ieder moment het beeld verlaten en de ruimte betreden.
Filmhistorici stellen meestal dat de filmstijl al kort na de geboorte van het medium in twee tradities uiteen viel. De gebroeders Lumière, makers van La Ciotat, worden geassocieerd met de realistische stijl. Registraties van dagelijkse taferelen dienen in dat verband als korte documentaires, onbesmukte blikken op de werkelijkheid. De andere traditie, herleid tot filmmagiër Georges Meliès, tracht die werkelijkheid juist te manipuleren. Formalistische filmmakers delen daarbij het streven om via cinema al het onmogelijke mogelijk te maken.
Lumière!, strikt genomen dus een documentaire over de ‘realistische’ stijl, toont aan dat die historische tweedeling een mythe is. De verklaarde ‘uitvinders’ van de cinema waren meesters van de framing, de mise-en-scène – en dus van de illusie. La Ciotat ‘werkte’ (lees: had dat paniekeffect) omdat de trein vanuit een specifiek camerastandpunt werd gefilmd. De Lumierès registreerden schuin van voren, waardoor de suggestie werd gewekt dat het vaartuig in (of zelfs fysiek uit) het beeld verdween.
Natuurlijk hangt deze illusie samen met het gegeven van film als een nieuwe kunstvorm. Iedere kijker vandaag de dag beseft dat de aankomst van de trein een representatie is. De vraag naar de mate van enscenering (dat wil zeggen: hoe ‘echt’ en ongepolijst zijn de gebeurtenissen die we voor ons zien) bewijst zich echter nog steeds even actueel. Net als de Lumières gebruiken veel documentairemakers acteurs en technische trucage om een vertekende werkelijkheid toch als waarheid te presenteren. Het meest vernuftige voorbeeld vinden we vroeg in de documentaire: de Lumières filmden hoe een groep arbeiders een muur afbraken, maar ze filmden niet hoe diezelfde muur weer werd opgebouwd; dat effecten bereikten ze alleen door de film in het theater in reverse mode te projecteren.
De kalme stem van regisseur Thierry Fremaux (directeur van het filmfestival van Cannes) vertelt altijd meer dan de beelden, en helpt ons zo het werk van de Lumières verder te doorgronden. In een krappe anderhalf uur bespreekt de Fransman meer dan honderd kortfilms.
Het krachtigst zijn Fremaux’ visies op de vroegste en bekendste titels, die vooral in het eerste halfuur van de documentaire voorbij komen. Naarmate de tijd vordert, openbaart zich geleidelijk een storende tendens: Fremaux benadrukt maar al te graag op welke wijzen het werk van talloze grote regisseurs zich tot de Lumières laat herleiden. Een groep matrozen op zee (geframed met een groter schip op de achtergrond) is al voldoende om over Sergei Eisenstein te beginnen, terwijl een tweetal sparrende acteurs in Oosterse kledij moeiteloos aan Akiro Kurosawa’s Seven Samurai (1954) wordt gelinkt. Het is duidelijk dat de Lumières aan de bakermat staan van de Westerse filmgeschiedenis, maar Fremaux’ meeste referenties zijn wel zwaar overtrokken. De nationalistische ondertoon had gerust plaats mogen maken voor nuances: zo zagen de gebroeders film in eerste instantie nog als een medium zonder toekomst.
Lumière! is een must-see voor filmstudenten en geïnteresseerde liefhebbers. Fremaux’ inzichten roepen discussie en reflectie op, maar de zelfgenoegzame houding van de filmmaker vermindert de impact van het geheel aanzienlijk.
Beoordeling: [usr 3]
Filminformatie: Lumiere! L’Aventure Commence (2016)/90 min./Documentaire/Regie: Thierry Fremaux
Lumiere! draait vanaf donderdag 8-3 in de Nederlandse zalen
Oh, deze heb ik gezien! Bijzondere film. En ik weet niet waarom, maar de Franse voice-over van de regisseur geeft toch een extra beetje sfeer aan het geheel.
Oh, maar daar ben ik het zeker wel mee eens:)
Ik vond de voice-over niet memorabel en soms dus wat problematisch, maar wel passend bij de beelden.