‘’Religie is opium voor het volk’’, quoteren we Karl Marx naar hartenlust. Maar was religie binnen de ideologie van de Duitse denker niet eerder opium van het volk? Onder het juk van de kapitalistische tirannie zoeken arme burgers naar een medicijn dat hoop biedt in hopeloze tijden. Dat medicijn wordt religie; de perfecte illusie, door de mens zelf geschapen, verzacht de pijn van een drukkend bestaan.
In de wereld van Deus e o Diabo na Terra do Sol blijft het nooit alleen bij ideeën. Het scenario, doortrokken van allegorische personages, voert een diabolische priester (Sebastiao) op als Oud-Testamentische Godfiguur. Aan het begin van de tweede akte doodt hij een baby in een duidelijk naar Exodus 11 resonerende scène.
De broodarme Manoel wil zich als protagonist maar al te graag afkeren van een leven vol geweld en verdorvenheid, maar zijn handelingen in de eerste akte hebben redding voorgoed onmogelijk maakt. Na de moord op een rijke landeigenaar ziet hij zich gedwongen met zijn vrouw Rosa dieper de Sertao in te vluchten. Terwijl Rosa afrekent met de kwaadaardige Sebastiao, laat Manoel zich blijvend misleiden door de larger than life-personages die zijn pad kruisen. De personificatie van de Dood (Antonio das Mortes) kijkt op de achtergrond toe.
Meerdere keren wordt in de film de verwachting uitgesproken dat de zee eens als het land zal worden en de zee als het land. Die uitspraak refereert naar het Bijbelse splijten van de wateren (Exodus 14), waarbij de weg naar het Beloofde Land vanuit het niets open komt te liggen. Manoels verbeelding is zo sterk dat de Rode Zee ook aan het einde van de film kan opdoemen. De Rode Zee in de Sertao is echter als een luchtspiegeling in de woestijn. Manoel laat alles achter om met lege handen te eindigen.
De boodschap is duidelijk: het individu staat kansloos als hij zich in zijn verlangen naar vrijheid laat meeslepen door de holle ideologieën van de religieuze autoriteiten. Rocha’s filmische allegorie kan daarmee gelezen worden als een expliciete kritiek op de bevrijdingstheologie (een door de katholieke kerk gemotiveerde beweging in het Latijns-Amerika van de jaren zestig en zeventig), hoewel het script nog steeds even doordesemd is van een Marxistische kijk op de positie van het individu.
Wie de diepgang zoekt in het drama en de relaties tussen personages komt van een koude kermis thuis. Deus e o Diabo na Terra do Sol is eerst en vooral een gestileerd politiek manifest. De personages zijn de lijm die ervoor zorgen dat de allegorie blijft plakken.
Deus e o Diabo na Terra do Sol (of Black God, White Devil – Glauber Rocha, 1964). Drama [Brazilië]. 120 min. Cast: Oton Bastos, Geraldo del Rey, Mauricio Do Valle e.a.
[usr 4]
