In mijn CinemAsia-preview van afgelopen week besteedde ik al de nodige aandacht aan The Exiles en Autobiography, twee films uit Indonesië die iets belangrijks gemeen hebben: ze gaan allebei over de traumatische regeerperiode van Soeharto (1968-1998), of, specifieker nog, over de sporen die die regeerperiode in het collectieve geheugen van het land heeft nagelaten.

Als het over de filmische verwerking van het tijdperk Soeharto gaat, kun je als kijker haast niet om The Act of Killing heen. De documentaire van Joshua Oppenheimer (2012) werd terecht als revolutionair onthaald omdat de maker zijn camera scherp durfde te stellen op de daders. In 2014 verscheen The Look of Silence, een onlosmakelijk verbonden vervolgfilm waarin de rollen alsnog werden omgedraaid. De slachtoffers spraken en zorgden voor een urgent, memorabel tweeluik.

De nieuwe documentaire The Exiles (2022, dit jaar geselecteerd voor CinemAsia) verwijst subtiel naar de impact die het werk van Oppenheimer in de leefomgeving van daders en slachtoffers heeft gehad. Een van de slachtoffers die in de film aan het woord komt, vertelt dat hij en zijn metgezellen tijdens een gerichte trektocht door de Indonesische jungle werden aangezien voor Oppenheimer en zijn crew, simpelweg omdat de spreker een camera in zijn hand had. De spreker wilde eer betuigen aan een overleden vriend, maar videopnames van graven liggen sinds The Act of Killing nóg gevoeliger: zeker sinds het aftreden van Soeharto zijn (on)geopende massagraven de pijnlijkste suggesties van een gewelddadig verleden.

The Exiles draagt bij aan de bewustwording dat het Indonesische machtsbestel bijna vijfentwintig jaar na het einde van Soeharto’s regeerperiode nog altijd worstelt met zijn erfenis. De film is onderscheidend omdat regisseuse Lola Amaria niet de slachtoffers in Indonesië, maar de politieke vluchtelingen interviewt; ze bezoekt verschillende Europese landen om gemigreerde Iandgenoten uitgebreid aan het woord te laten.

De Indonesiërs in kwestie voel(d)en zich in de steek gelaten, aangezien ze tijdens het zogenoemde ‘New Order’-regime van Soeharto decennialang niet naar hun land van afkomst konden terugkeren. Als je je vaderland nooit hebt teruggezien, is het moeilijk om los te komen van de gedachte dat je altijd op je hoede moet zijn. “Als je dit filmt, vraag dan niet naar mijn familie”, drukt een van de bannelingen Amaria op het hart. Hij blijkt de regulaties van New Order nog volledig uit het hoofd te kennen. Alsof er nooit een dag is verstreken.

Qua filmvorm is The Exiles een redelijk conventioneel samenspel tussen interview en archiefmateriaal, bij uitzondering aangevuld met een reeks functionele animaties (zie voor het onderwerp ‘animatie en herinnering’ ook mijn recensie van Eternal Spring) die in het eerste uur de herinneringen van een banneling tot leven moeten brengen. Hoewel het niet per se aan politieke context schort, is het wel vanaf het begin duidelijk dat de belevingswereld van de bannelingen centraal staat en dat dit dus geen filmessay is (zoals het werk van Oppenheimer dat ten dele wel was).

Als er in de montage beelden van Soeharto met Robert McNamara, de Amerikaanse ex-minister van Defensie (1961-1968) opduiken, doet Amaria bijvoorbeeld geen moeite om de relatie tussen de twee kritisch te duiden. The Exiles levert wel degelijk een aantal prikkelende inzichten op, maar dat gebeurt dan bij monde van de bannelingen zelf: zo vertelt een spreker met een Russische achtergrond dat de befaamde perestroika-politiek van Mikhail Gorbatsjov (ca. 1985-1991) niet hielp om de situatie in Indonesië te verbeteren, aangezien de toenmalige USSR er alles aan deed om de betrekkingen met Soeharto op peil te houden.

Ook ná Soeharto is de angst voor repercussies nog aan de orde van de dag. Een van de bannelingen uit The Exiles probeerde in 2015 nog terug te keren naar West-Sumatra, maar werd niet lang daarna weer gedeporteerd. Langzaam, heel langzaam, lopen de generaties in elkaar over en staan er nieuwe leiders op, maar wie zijn hun voorbeelden? Die vraag stelt het beklemmende, onderhuidse drama Autobiography, dat ook op CinemAsia te zien is en zo een passende double bill vormt met The Exiles.

De film gaat over een jongeman die werk krijgt bij een gepensioneerde generaal, terwijl er in de omgeving wordt uitgekeken naar een politieke verkiezingsronde. De naam van Soeharto valt geen moment, en toch kost het weinig verbeeldingskracht om te beseffen welke geschiedenis hier voor de spiegel van een volgende generatie wordt geplaatst. Debuterend regisseur Makbul Mubarak verkent op uiterst beheerste wijze de machtsverhoudingen en stelt een beladen kwestie aan de orde: hoe lang gaat het nog duren voor de eersten aan de houdgreep van een politiek schuldverleden kunnen ontsnappen?

Autobiography ging vorige zomer in première in Orrizonti, de belangrijkste nevensectie van het filmfestival van Venetië, maar kan in Nederland niet op distributie rekenen. Ook het IFFR kwam in januari opmerkelijk genoeg niet met deze urgente film op de proppen. Laat de primeur dan maar aan CinemAsia, waar de eerste vertoning morgen wordt gevolgd door een Q & A met de regisseur (warm aanbevolen). Ook zondagmiddag 12-3 wordt de film nog vertoond. The Exiles is vanaf vrijdag op iedere weekenddag een keer te zien, telkens met een Q & A na afloop. Na de eerste vertoning op 10-3 volgt een bijzonder panelgesprek met de regisseuse en met twee bannelingen, waarvan er een ook in de documentaire te zien is.